Туризм индустриясы-туристік мақсаттағы тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу жолымен саяхатта халықтың өзіндік қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті туристік өнім жасауға мамандандырылған салааралық шаруашылық кешен.
Неліктен Туризм индустриясы салааралық кешен ретінде анықталады? Салааралық кешен шаруашылықтың функционалдық-құрамдас құрылымының элементі болып табылады және жалпы мақсат пен Даму бағдарламасымен біріктірілген салалар, өндірістер мен қызмет түрлерінің интеграцияланған жүйесін білдіреді. Яғни, материалдық өндірістегі, сондай-ақ тұтыну саласындағы салааралық кешен (МК) белгілі бір қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған нысаналы білім болып табылады. МК бөлу негізінде объективті жүйелік функционалдық, синергетикалық, эволюциялық және басқару байланыстары жатыр. Мақсаттардың ортақтығы-туристің демалуға және саяхат кезінде алған әсерлерге деген ерекше қажеттіліктерін қызмет көрсету және демалысты жайлы ететін тауарлармен қамтамасыз ету жолымен қанағаттандыру. Саяхаттың мақсатын жүзеге асыруға ықпал етеді, материалдық өндіріс пен өндірістік емес саланың түрлі салалары мен қызмет түрлерін құрамдас бөліктердің едәуір өзара байланысымен және элементтердің өзара алмасуымен сипатталатын салааралық кешенге біріктіреді.
Туризм индустриясының салааралық кешені ішкі құрылымның күрделілігімен, компоненттер мен элементтердің жұмыс істеу мақсаттарының иерархиясымен, ішкі кешен құраушы байланыстардың сыртқы және көп деңгейлі әртүрлілігімен және қызмет көрсетуді ұйымдастырумен ерекшеленеді.
Осы аумақтың шаруашылық және инфрақұрылымдық кешендерімен және осы МК-нің Сыртқы жүйелі байланыстарын басымдықпен қамтамасыз ететін аумақтық басқару жүйесімен ұсынылған шаруашылық құрылымдар. Ұлттық шаруашылықтың кез келген құрамдас бөлігі ретінде туризм индустриясы энергияны тұтынады, отын-энергетикалық кешенмен, шикізатпен және материалдармен (Конструкциялық материалдарды өндіру жөніндегі кешен), сумен (су шаруашылығы кешені) қамтамасыз етіледі. Туризм индустриясының тікелей жұмыс істеуі үшін құрылыс индустриясы, АӨК жеткізілетін тамақ өнімдері, көлік құралдары мен көлік желісі, жөндеу және құрылыс базасы, белгілі бір білікті еңбек ресурстары құрылатын материалдық-техникалық база қажет. Сонымен, бір жағынан, аумақтың шаруашылық кешені туризм индустриясының дамуына ықпал етеді, ал екінші жағынан, туризм индустриясы белгілі бір тауарлар мен қызметтерге сұраныс жасау арқылы шаруашылық кешенінің дамуына ықпал етеді. Шаруашылық пен туризм индустриясының арасында оның құрамдас бөлігі ретінде тығыз тік және көлденең байланыстар бар (сурет. 1.1).
Сипаты бойынша өндірістік-технологиялық, ресурстық-энергетикалық, ұйымдық-басқару, ақпараттық байланыстар бөлінеді. Бағыт бойынша-тура және кері, қарқындылығы бойынша-тікелей және жанама. Тікелей және кері тікелей байланыстардың болуы туристік саланың дамуы мен жұмыс істеуіне тікелей әсер ететін өндіріс салаларын бөлуге мүмкіндік береді. Бұл жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін осы байланыс қолданылатын «функционалдық арналар» сияқты ұйымдық-өндірістік құрылымдар құруға болады: халықтық кәсіпшіліктер – кәдесый саудасы (жалпы қалалық және қонақ үйлерде); АӨК – тамақтану объектілері (жалпы және желі жабық); құрылыс – туристік инфрақұрылым объектілері; қызмет көрсету саласы, Өндірістік емес саланың басқа да салалары және жалпы пайдаланымдағы инженерлік инфрақұрылым – туризм индустриясы объектілері; көлік және көлік желісі – туризм индустриясының көліктік қызметтері.
Бірінші үш өндірістік-жабдықтау функцияларын орындайды және едәуір аумақты қамтитын ауқымды байланыстарға ие болуы мүмкін. Олар қандай да бір таксономиялық деңгейдің аймақтық аумақтық-шаруашылық жүйелерін тармақталуына, байланыс алыстығына және объектілердің құрамына байланысты қалыптастырады. Белгілі бір аумақта (елді мекен, агломерация) оқшауланған төртінші «каналдың» объектілері туристік салаға тікелей тартылған және жергілікті (немесе жергілікті) аумақтық-шаруашылық жүйелерді қалыптастырады. Көлік екі жүйеге кіреді, оларды елдің біртұтас шаруашылық жүйесіне байланыстырады, оның құрамына бүкіл халық шаруашылығының жұмыс істеуін қамтамасыз ететін өндіріс кіреді. Олар негізінен туризм индустриясымен бірінші топ өндірісі арқылы жанама байланыстармен, сондай-ақ тікелей және кері байланыстармен байланысты. Мысалы, машина жасау туризмде пайдаланылатын көлік құралдарын шығарады. Конструкциялық материалдармен және шикізатпен қамтамасыз ету кешені туризм индустриясының өз өнімдерін тікелей (жуу құралдары – Химиялық, жиһаз – ағаш өңдеу), сондай – ақ басқа да салалар (металл конструкциялары құрылыс индустриясында, химия өнеркәсібінің өнімдері-ауыл шаруашылығында, басқа салаларда пайдаланылады) арқылы жеткізеді, оның өнімдері халық кәсіпшілігі мен өлшенетін өндірісте кеңінен қолданылады. Барлық халық шаруашылығына энергия жеткізетін отын-энергетика кешені инженерлік коммуникацияларға туризм индустриясын да қамтамасыз етеді[11, 138 б.].
«Туристік терминологиялық сөздікте «туристік ресурстардың мұндай түсіндірмесі келтірілген [17]:» туристік ресурстар – табиғи, тарихи, әлеуметтік-мәдени объектілер, туристік көрсету объектілерімен қоса алғанда, сондай-ақ туристердің рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, олардың дене күшін қалпына келтіру мен дамытуға ықпал етуге қабілетті басқа да объектілер, яғни меншік нысанына қарамастан, егер оған заңнамалық салынған шектеулер болмаса, танысу және пайдалану үшін қолжетімді. Рекреациялық қызмет үшін қолайлы қасиеттері мен тұтыну құны бар табиғи және антропогендік геожүйелер, табиғат денелері мен құбылыстары, артефактілер технология мен қолда бар материалдық мүмкіндіктер арқылы белгілі бір белгіленген уақытта адамдардың белгілі бір контингентін сауықтыру мен демалысын ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін … «. Көріп отырғанымыздай, «туристік ресурстар» ұғымының түсіндірмелері кең, ал туристік ресурстардың номенклатурасы шексіз.
Туристік ресурстар-бұл туристік өнімді жасау және іске асыру кезінде пайдаланылуы мүмкін табиғат, тарих, мәдениет объектілері, ағымдағы оқиғалар, құбылыстар. Туристік ресурстар-белгілі бір аумақтың туристік-рекреациялық әлеуетінің бір бөлігі, ол туристік өнімнің құрамына енгізілген және туристік мақсатта іске асырылуы тиіс. Туристік ресурстар белгілі бір турөнімді таңдау үшін уәждемелік негіз болып табылады (түрі, бағыты, маусымы және басқа белгілері бойынша). «Туристік ресурстар» және «рекреациялық ресурстар» ұғымы синонимдер ретінде пайдаланылады, өйткені туризм рекреациялық қызметтің ұтқыр нысаны болып табылады. Ең алдымен табиғи және мәдени-тарихи ресурстардың болуы және аумақтық оқшаулануы белгілі бір аумақтардың туристік-рекреациялық мамандануын айқындайды.
Туризм индустриясы-қонақ үйлер мен өзге де орналастыру құралдарының, көлік құралдарының, қоғамдық тамақтану объектілерінің, ойын-сауық объектілері мен құралдарының, танымдық, іскерлік, сауықтыру, спорттық және өзге де мақсаттағы объектілердің, туроператорлық және турагенттік қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың, сондай-ақ экскурсиялық қызметтер мен аудармашылар көрсететін ұйымдардың жиынтығы [13, c.Бұл-мақаланың бастамасы.
Туристік индустрияның құрамдас бөліктерін қарастырайық.
Туризм индустриясының ең маңызды құрамдас бөлігі қонақ үй индустриясы болып табылады. Туристерді орналастыру құралдары болмаған жағдайда Туризм мүмкін емес. Қонақ үй индустриясы қонақжайлылық жүйесінің негізі болып табылады. Қонақжайлылық индустриясын ұжымдық және жеке орналастырудың түрлі құралдары құрайды. — Ұжымдық туристерді орналастыру құралдарына жатады: қонақ үйлер және ұқсас орындары, арнайы оқу орындары, басқа да ұжымдық орналастыру құралдары туристер. Қонақ үйлер-туристерді орналастыру кәсіпорындарының басты классикалық түрі. Қонақ үйлердің негізгі белгілерінің бірі нөмірлердің бар екендігін атап өту керек. Қонақ үйлер міндетті қызметтер тізімін ұсынады: Нөмірді жинау, күнделікті төсек толтыру және санитарлық торапты жинау, сондай-ақ қосымша қызметтердің кең номенклатурасын. Қонақ үйдің басқару ерекшеліктеріне байланысты оқшауланған кәсіпорындар немесе қонақ үй тізбектерін құруы мүмкін [2, c.Бұл-мақаланың бастамасы.
Мамандандырылған мекемелер туристерге қызмет көрсетуге арналған. Олар нөмірлері жоқ. Мұнда бастапқы бірлік тұрғын үй, ұжымдық жатын бөлме, алаң болуы мүмкін. Мамандандырылған мекемелер түнеуге арналған орындарды ұсынады, бірақ туристерді орналастыру функциясы олар үшін басты емес. Мұндай мекемелердің мысалдары сауықтыру мекемелері (санаторийлер, Оңалту орталықтары), еңбек және демалыс лагерлері, жатын үй-жайлармен жабдықталған қоғамдық көлік құралдары (поездар, кемелер) болып табылады.
Тамақтану индустриясы: қонақ үй индустриясының қызметі тамақтану кәсіпорындарымен тығыз байланысты (қонақжайлылық индустриясының кәсіпорны, тағам мен сусындарды дайындауға, қонақтарға қызмет көрсетуге және тамақ ұсынуға маманданған) [7, 153 б.].
Тамақтану кәсіпорындарының жіктелуі көптеген белгілер бойынша орындалады. Байланыс белгісі бойынша тізбектерге біріктірілген кәсіпорындар (МакДональдс) және дербес жұмыс істейтін кәсіпорындар бөлінеді. Ассортиментіне байланысты: кешенді, әмбебап, мамандандырылған кәсіпорындар. Қызмет көрсетілетін контингентке байланысты: тұрақты контингентпен (қонақ үй, санаторийлер және т.б. жанындағы тамақтану кәсіпорны) және ауыспалы контингентпен (қалалық мейрамхана) жұмыс істей алады. Қызмет көрсету әдісіне байланысты: тұтынушыларға даяшылар қызмет көрсететін кәсіпорындар; өзіне-өзі қызмет көрсететін кәсіпорындар; аралас қызмет көрсету кәсіпорындары.
Қоғамдық тамақтану жүйесі әртүрлі класстағы Мейрамханалар, Барлар, дәмханалар мен асханалар, тез тамақтану және өзіне-өзі қызмет көрсету пункттерінен құралады.
Туризм саласындағы кәсіпорындардың екі түрі: туроператор және турагент.
Туроператор-туристік өнімді қалыптастыру, жылжыту және сату жөніндегі қызметті лицензия негізінде жүзеге асыратын заңды немесе жеке кәсіпкер [13, с.Бұл-мақаланың бастамасы.
Туроператорлардың 4 түрі бөлінеді: бұқаралық нарық, нарықтың мамандандырылған сегменті, ішкі нарық және сыртқы нарық.
Жаппай нарық туроператорлары-ең көп таралған түрі. Олар танымал курорттарға пакеттерді сатады. Туристерді тасымалдау чартерлік немесе тұрақты тасымалдармен жүзеге асырылады.
- Нарықтың мамандандырылған сегментінің туроператорлары белгілі бір бағытты ұсынуға маманданады.
- Ішкі нарық туроператорлары тұратын елдің ішінде турпакеттер сатады, яғни өз еліне турлар ұйымдастырады.
- Сыртқы нарық туроператорлары турпакеттерді түрлі елдерге сатады.
Іс жүзінде қызметтің өңірлік бағыты бойынша туроператорларды бастамашылық және ішкі (рецептивті) операторларға бөлу қабылданған.
Бастамашы операторлар – қабылдаушы операторлармен немесе қызмет көрсетушілермен тікелей келісім бойынша туристерді шетелге немесе басқа өңірлерге жіберетін операторлар. Олардың турагенттіктен айырмашылығы кем дегенде 3 қызметтен тұратын турөнімді жинақтаумен айналысады: туристерді орналастыру, тасымалдау және бірінші екімен байланысы жоқ кез келген басқа қызмет. Классикалық бастамашылық туроператор күрделі маршруттық турларды қалыптастырады, жергілікті туроператорлардың қызмет көрсетулерінен әртүрлі баратын орындарда (бағыт бойынша) жинақтайды, саяхат басталған жерге және кері қарай жол жүруді қамтамасыз етеді және айналаішілік көлік беруді ұйымдастырады[8, 72 б.].