Қаһарлы заман және халық тағдыры

Соңғы жылдары жазушыларымыздың да, оқушы жұртшылықтың да тарихи тақырыпқа жазыл-ған шығармаларға деген ынта-ықыласының арта түскені белгілі, Бүл жай бүгінгі өскелең қауым-ның өткен тарихты білсек деген құмарлығынан ғана туып отырған жоқ, сонымен қатар ол бүгінгі өзі өмір сүріп отырган дәуірдің ерекшелігін тереңнен тануға, сол арқылы келешекке де ой жүгір-туге деген үлкен талаптың түп-төркінімен де қа-бысып жатыр. Демек, тарихңа бой ұру, өткенге кез жіберудің фр себебі әдебиетіміздегі қоғамдың ой-сананың өсуімен байланысты. Өйткені, ұлттың сана-сезімі оянып, қалыптасып, кемеліне келген орыс әдебиетінде тарихи және тарихи-революция-ның тақырыптар барлық қырынан кең игерілген-дігін айтсаң та жеткілікті ғой дейміз.

Соңғы жылдары жазушыларымыздың да, оқу-шы жұртшылықтың да тарихи тақырыпқа жазылған шығармаларға деген ынта-ықыласының арта түскені белгілі, Бүл жай бүгінгі өскелең қауымның өткен тарихты білсек деген құмарлығынан ғана туып отырған жоқ, сонымен қатар ол бүгінгі өзі өмір сүріп отырган дәуірдің ерекшелігін тереңнен тануға, сол арқылы келешекке де ой жүгір-туге деген үлкен талаптың түп-төркінімен де қабысып жатыр. Демек, тарихңа бой ұру, өткенге кез жіберудің фр себебі әдебиетіміздегі қоғамдың ой-сананың өсуімен байланысты. Өйткені, ұлттың сана-сезімі оянып, қалыптасып, кемеліне келген орыс әдебиетінде тарихи және тарихи-революцияның тақырыптар барлық қырынан кең игерілген-дігін айтсаң та жеткілікті ғой дейміз.

Ал, тарихи дүниелер бір ғана халықтың рухани игілігі болып ғана қалмайды, ондағы негізгі идеялар барлың адамзатқа ортақ саналады. Міне, сондықтан да, бүгінгі таңдағы тарихи тақырып тың көп зерттелу, көп жазылу сырын әлеуметтік ой-сана дамуынан іздеуіміз керек.

Роман қырғыз халқының XIX ғасырда басы нан өткерген ауыр да күрделі тарихи кезеңді қамтиды. Яғни, Қоқан хандығы және хан ордасының күйреуі сөз болады. Роман терең әлеуметтік мәселелерді қамтыған, өткен күнді бүгінгі күннің биік мұраттары тұрғысынан көрсеткен, сондаинақ, халық өкілдерінің образ-характерлері жасалған.

Шығармада қолдаң жасалынған детективтік сарындағы шым-шытырық сюжеттік бұрылма-бұрылыстар мен тартыстар жоқ. Көз алдымыздан тағдырлары ғана емес, характерлерімен де бір-біріне ұқсамайтын адамдар өтіп жатады. «Құсты жыртқыш қылған тырнағы да, ал адамды қаһарлы қылған — мансабы». Шығармада сол мансаптылардың халыққа керсеткен зорлық-зомбылығы, рларға қарсы халықтың ашу-ызасы көрініс береді. Таққа таласып, хандықты қорғаған топ бар да, ешбір өктемдікті қаламайтын момақан топ бар. Жазушы осы екі топты, екі өмірді, олардың арасындағы қордаланып жатқан тартыс пен іштей күресті баяу ширықтырып, еппен ширатып реалистікпен суреттейді.

Сондай-ақ, жазушы сол өмір, сол заман туралы аяқ астынан жалған үкім шығарып, көбімізге сол уақыт жайындағы таныс жағдайларды қайталау-дан үнемі бойын аулаң салып отырады. Оның қо-ғам дамуының заңдары мен қайшылыңтары тура-лы қөп білетіндігі, дүние танымы мен ой-өріс дә-режесінің жоғарылығы — дилогияда өмір шын-дығының табиғи нанымдылығын арттыра түскен-дігін, өмірді иллюстрациялық сипаттаудан, схема^ лық ойлаудан арашалап түрғандығын ашық айтқан жөн.

Сондай-ақ, жазушы сол өмір, сол заман туралы аяқ астынан жалған үкім шығарып, көбімізге сол уақыт жайындағы таныс жағдайларды қайталау-дан үнемі бойын аулаң салып отырады. Оның қо-ғам дамуының заңдары мен қайшылыңтары тура-лы қөп білетіндігі, дүние танымы мен ой-өріс дә-режесінің жоғарылығы — дилогияда өмір шын-дығының табиғи нанымдылығын арттыра түскен-дігін, өмірді иллюстрациялық сипаттаудан, схемалық ойлаудан арашалап түрғандығын ашық айт-қан жөн.

Бірінші кітабын жазушы қарапайым халық-пен Шоқан хандығын қорғаушылар арасыңдағы үлкен қақтығыстан, ханға деген халық ашу-ызат сының әбден асқынып түрған бір сәтінен бастады. Сосын бірте-бірте халық көтерілісінің себебің ашуға шегініс. жасайды, яғни, романда суретті летін өмірлік қақтығыстардың тууы себептерін ашып, белгілі бір әрекеттер мен оқиғаға сурет’ керлік көзқараеын, азаматтың мүратын байқатыц отырады. Мұндай мінез бүгінгі реалист жазушылардың қай-қайсысына да тәң. Романда бұқара өкілдерінің істерімен ойлары тиісті орын алған Сондықтан да шығармада халықтың қоғамдағы құдіретті күші, темірдей тегеуріні жаңсы сезіледі. Айбарлы әкімдердің өзі халық ңолдамаса бірде-бір келелі мәселені шеше алмайтындығы дилогияда нанымды керініс тапңан. Ел дегенде шырт үйқысын бөлген, небір ңиян-кескі арпалыс жо рықтарды басынан кешірген батырлар мен ақылгөй дана ақсаңалдардың да келбеттерін тарихи. шындыңңа негіздей суреттейді.Қалың халықтың ойлайтыны қашанда әділдік Олар өздеріне жаңпаган, халың ңамын ойламайтьн хандарға ңашанда қарсы көтеріліп отырған-Ежелден езгімен зорлық-зомбылыңты көп көрген.

Елдің өздерінің арасшан қарапайым адамнан хан көтеруі де осындай мақсаттан туған. Бірінші кітаптың басындагы Шерәліні хан көтеруінде де халыңтың үлкен ойы, өз адамына деген сенімі жатыр. Біраң әлі де сана-сезімі ояна қоймаған қара халықтың ойы — өз хандығын сақтап қаду еді.

Елдің өздерінің арасшан қарапайым адамнан хан көтеруі де осындай мақсаттан туған. Бірінші кітаптың басындагы Шерәліні хан көтеруінде де халыңтың үлкен ойы, өз адамына деген сенімі жатыр. Біраң әлі де сана-сезімі ояна қоймаған қара халыңтың ойы — өз хандығын сақтап қаду еді. Бұхара ханы Насрулла батырдан Шоқанды қай-тарып ал деп Әжібай Шерәліге арғы-бергі тарих-тан, Шоқан хандығының құрылуы туралы көп сыр айтады: «Таласпасаң таң жоң, ңам қылмасаң бақ жоң» дейді. Мүның негізінде де халыңтың әділ ханды көптеген ойы жатыр. Шерәліні хан көтергенде халық өкілдері оның жаман шоқайын са-райына ілдіріп қойып: «Анау жаман көл шоңай, Шерәлі, таныдың ба? Ол сенің шоңайың? Ол сенің өткен өмірің, Шерәлі… Сол өткен күндеріңді, сол ғаріптігіңді ешқапіан үмытпа, күнде көріп отыр. Ол алтын таққа отырғызған қүдіретті күшті күнде елестетіп тұрсын. Жеке басты адамның өмірі мен бір тайпа жұрттың тағдырын ойлаған кезде бұл шоңай дәйім көз алдыңда болсын. Бұл сені асқақ-татпасын, есіртпесін!» дейді. Бірақ оған болды ма. Ңоқанды алуын алғанмен, олардың арасын-дағы баңталасы мен таң таласы өрши түсті. Ха-льіҚ арасынан шыңңан Нүзіп би шамасы ке^лген-ше хандыңтың ішкі істерін жөнге салуға кірісті.. Өзара кескілесудің майданы болып, ойым талауға түскен өлкенің қамын ойлада.

Өңгесіне көнсе де бұрынғы әкімдердің уағында жеңілдік алып келген, дәніккен бектер, қызметшілер, қазылар ңазынадан бір, халықтан бір түсіріп алып жүрген пайдаларына шек қойылғанына, ал, күніне сауың-сайран салып есірген орда кісілері: сән-салтанаты болмаса орда бола ма десіп, артьщ желікпеге жол берілмегеніне налыды. Осылайша Нүзіпке дүшпан ңареы топтар көбейе берді. Бүл әмір Насрулла үшін таптырмайтын нәрсе еді. Шерәлі әреңжан жүретін болбыр, топас болып шықты. Ордада өзара қырңысу басталды. Рулар арасында араздық туды. Айналып келгенде бұның бәрі таң таласынан туып отырған жағдайлар еді. Осы бір хан тағына отыру үшін болтан талас-тартыс, хан сарайындағы шідері шіріген былық өмір романда (бірінші кітап) барынша айқын дәлелденеді. Билеуші таптың зымияндың әрекеттері, арңасына ауыртпалың сылдауыры батқан бұқара халық өмірі батыл көрсетілтен.

Нүзіптің бар ойы халық қамы еді. Енді міне, жауы ңалайша кебейіп кетті? Біреуге оңыс тілі тисе, оңыс тізесі батса, оның бәрі мыңның қамы үшін емес пе еді? Шетке шыңңанды ңылышпен үйіріп қайырып, шашылғаны жиналсын деген әрекеті еді ғой, шырқы бүзылған орда біріксін деген ниеті еді ғой. Осы тірлігінің өзі көңіліне медеу болды оның. Ол өзіне келген өлімнің жамандығынан немесе ңателігінен емес екендігін түсінеді, ордадағы былың өмірді жақсы білді. Өлімді де қасқайып ңарсы алды.

Добавить комментарий

Your email address will not be published.